stimulant use disorder - uyarıcı kullanım bozukluğu
uyarıcıların fiziksel ve/veya psikolojik etkilerine karşı yoğun duyarlık (SENSİTİVİTY) gelişmesi, maddeyi elde etmeye ve kullanmaya yönelik yoğun arzu ve gereksinim duyulması; maddeye kompulsif bir şekilde erişmeye çalışma ve onu kullanma; maddenin kullanımını sınırlandıramama, maddeye erişim engellendiğinde olumsuz duygular sergileme; maddeye bağlı davranışsal/mental ve bedensel sıkıntılar yaşama, işlevsellik alanlarında (örn., sosyal, mesleki, medeni, okul) sorunlarla karşılaşma. Maddenin uzun süre ve/veya alışılmışın dışında kullanılması durumunda bazı sonuçlar söz konusu olur: a. maddeye farmakolojik anlamda DUYARLILAŞMA oluşabilir (artan etkililik; daha önce etkili olmayan miktar etkili hale gelir, başlangıçtakinden daha güçlü tepkiler ortaya çıkar), b. maddeye TOLERANS gelişebilir (azalan etkililik; daha önceki miktarla elde edilen etki belirgin şekilde azalır, aynı etkiyi elde etmek için miktarın artırılması gerekir), c. madde bırakıldığında YOKSUNLUK SENDROMU oluşur. [Bozukluğa ilişkin belirtilerin/belirleyicilerin tam listesi ve TANI ÖLÇÜTLERİ için DSM-5’e (Köroğlu, 2014) bakınız.] Epidemiyoloji: DSM-5’te amfetamin ve benzeri maddeler için 12 ay PREVALENS’leri tüm yaşlar için %0.2; kokain için 12-17 yaş grubunda %0.2, 18 yaş ve üstünde %0.3 olarak verilmektedir. [Diğer bazı epidemiyolojik bulgular için DSM-5’e (Köroğlu, 2014) bakınız.] Etiyoloji: Biyolojik, psikolojik ve çevresel faktörler etkilidir. Risk faktörleri arasında demografik özellikler (erkek olma); psikososyal özellikler (örn., düşük sosyoekonomik düzey, uyarıcılara erişim ve onu elde etme kolaylığı, uyarıcı ve/veya madde kullanan akran grubu içinde olma, parçalanmış aile yapısı, ebeveynlerden birinin ölümü, düşük ebeveyn desteği, ebeveyn destek ve denetiminde yetersizlik, anne ve baba tarafından uygulanan disiplinde tutarsızlık, suç geçmişi ve/veya hapishane yaşantısı); psikiyatrik bozukluklar (örn., depresyon, bipolar bozukluk, şizofreni, antisosyal kişilik bozukluğu, dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu); biyolojik/fizyolojik/sağlıkla ilgili özellikler (örn., uzun süreli ve yüksek dozda tedavi amaçlı madde kullanımı ya da madde kullanım bozukluğu) vardır. Sınıflandırma/Tanılama: DSM-IV-TR’de, Eksen I’in altındaki Madde Kullanımı ile İlişkili Bozukluklar/Amfetamin (ya da Amfetamin Benzeri Maddelerle) İlişkili Bozukluklar/Amfetamin Kullanım Bozuklukları’nda Amfetamin Bağımlılığı ve Amfetamin Kötüye kullanımı, ayrıca, Kokainle İlişkili Bozukluklar/Kokain Kullanım Bozuklukları’nda Kokain Bağımlılığı ve Kokain Kötüye kullanımı olarak yer alır. DSM-5’te, Maddeyle İlişkili Bozukluklar ve Bağımlılık Bozuklukları ana tanı kategorisi, Maddeyle İlişkili Bozukluklar/ Uyarıcıyla İlişkili Bozukluklar türünün alt türüdür. (ICD-10-CM kodu alt türler için bildirilmektedir). [Ana tanı kategorisi altındaki tür (type) ve alt türlerin (subtype) kapsamlı dökümü için DSM-5’e (Köroğlu, 2014) bakınız.] DSM-5’teki Alt Türler: şiddeti açısından a. hafif: amfetamin türü madde (ICD-10-CM kodu: F15.10), kokain (ICD-10-CM kodu: F14.10), diğer ya da belirlenmemiş uyarıcı (ICD-10-CM kodu: F15.10); b. orta derecede: amfetamin türü madde (ICD-10-CM kodu: F15.20), kokain (ICD-10-CM kodu: F14.20), diğer ya da belirlenmemiş uyarıcı (ICD-10-CM kodu: F15.20); c. ağır: amfetamin türü madde (ICD-10-CM kodu: F15.20), kokain (ICD-10-CM kodu: F14.20), diğer ya da belirlenmemiş uyarıcı (ICD-10-CM kodu: F15.20). Tedavi: 1. farmakoterapi: Bağımlılığın tedavisinde (vakanın maddeden arındırılması, yoksunluk belirtilerinin azaltılması ve nüksün önlenmesi) antidepresanlar grubundan seçici serotonin gerialım inhibitörleri (SSRIs; örn., citalopram, fluoxetine, paroxetine, sertraline, fluvoksamin), atipik antipsikotikler (örn., olanzapine, quetiapine, risperidone ve aripiprazole), alkole (etanol) duyarlık oluşturan ilaçlar (örn., disulfiram) ve antikonvülzanlar/antiepileptikler (örn., tiagabine, tobramix, phenytoin) kullanılır. 2. psikoterapi: Bilişsel-davranışçı terapiler; vakanın genel uyum ve uyuncunu artırmada motivasyon artırma terapisi ve acil durum yönetimi gibi destekleyici teknikler uygulanır. bakınız: DSM-5 sınıflandırması karşılaştırınız: uyarıcı intoksikasyonu, uyarıcı yoksunluğu, tanımlanmamış uyarıcıyla ilişkili bozukluk
