circadian rhythm sleep-wake disorders - sirkadiyen ritimle ilgili uyku-uyanıklık bozuklukları / yirmi dört saatlik düzenle ilgili uyku-uyanıklık bozuklukları

endojen sirkadiyen saatteki değişiklikler, çevresel etkenlerin ya da sosyal yaşantının, endojen sirkadiyen ritimle uyumsuz olması gibi nedenlerle, uyku-uyanıklık ritminin, sürekli ya da yineleyici olarak bozulmasını içerir. [Bozukluğa ilişkin belirtilerin/belirleyicilerin tam listesi ve TANI ÖLÇÜTLERİ için DSM-5’e (Köroğlu, 2014) bakınız.] Epidemiyoloji: DSM-5’te genel nüfus için PREVALENS %0.17 olarak verilmektedir. Bu prevalens değeri, ergenlik için olandan %7.00 daha fazladır. [Diğer bazı epidemiyolojik bulgular için DSM-5’e (Köroğlu, 2014) bakınız.] Etiyoloji: Genetik, psikolojik ve çevresel faktörler etkilidir. Risk faktörleri arasında demografik özellikler (örn., ergen olma); biyolojik/fizyolojik/sağlıkla ilgili özellikler (örn., hormonal dengede, özelde melatonin ve büyüme hormonu açısından bozukluk; madde ve/veya alkol kullanımı); olumsuz etkide bulunan çevresel özellikler (örn., televizyon, akıllı telefon ve bilgisayardan yayılan ışık); psikososyal özellikler (örn., birden çok zaman diliminin geçilmesini içeren yolculuklar, vardiyalı işlerde çalışma) vardır. Sınıflandırma/Tanılama: DSM-IV-TR’de, Eksen I’in altındaki Uyku Bozukluklar/Primer Uyku Bozuklukları/Dissomnialar’da Sirkadiyen Ritim Bozukluğu olarak yer alır. DSM-5’te, Uyku-Uyanıklık Bozuklukları ana tanı kategorisi, Solunumla İlişkili Bozukluklar türünün alt türüdür (ICD-10-CM kodu alt türler için bildirilmektedir). [Ana tanı kategorisi altındaki tür (type) ve alt türlerin (subtype) kapsamlı dökümü için DSM-5’e (Köroğlu, 2014) bakınız.] DSM-5’teki Alt Türler: a. gecikmeli uyku evresi (ICD-10-CM kodu: G47.21): Uyku EPİZOD’unun istenen, alışılageldik ya da sosyal yönden kabul gören saate göre gecikmesini; uykuya dalamama ya da düşünülen saatte uyanmakta güçlük çekmeyi içerir. b. öne kaymış uyku evresi (ICD-10-CM kodu: G47.22): Uyku epizodunun istenen, alışılageldik ya da sosyal yönden kabul gören saate göre giderek daha fazla öne kaymasını; akşamları uykulu olma, erken yatma ve istenenden daha erken saatte uyanmayı içerir. c. düzensiz uyku-uyanıklık (ICD-10-CM kodu: G47.23): Uyku-uyanıklık ritminin düzenli olmamasını, 24 saat içinde, değişen uzunluklardaki uyku dönemlerinin olmasını içerir. d. 24 saat olmayan uyku-uyanıklık (ICD-10-CM kodu: G47.24): Uyuma ve uyanma zamanlarının her gün genellikle daha ileri saatlere doğru kaymasını; 24 saate göre düzenlenen çevre ile eşzamanlı gitmeyen, düzensiz uyku-uyanıklık örüntüsünü içerir. e. vardiyalı iş türü (ICD-10-CM kodu: G47.26): Alışılageldik çalışma saatlerinin dışındaki mesaiden ötürü, uyunması gereken dönemlerde uykusuzluk çekme ve/veya uyanık olmayı, uyunması gereken saatlerde aşırı uykulu olmayı ya da istemeden uykuya dalmayı içerir. f. tanımlanmamış tür (ICD-10-CM kodu: G47.20). Tedavi: 1. farmakoterapi: Sedatif, hipnotik ya da anksiyolitik (benzodiazepinler: örn., alprazolam, chlordiazepoxide, clonazepam; non-benzodiazepinler: örn., zolpidem, zopiklone ve zaleplon, eszopiklone) ve diğer ilaçlar (B12, melatonin) kullanılır. 2. kronoterapi: Arzu edilen yatma zamanı gerçekleştirilene kadar, yatma zamanının, kademeli olarak ileri alınmasını içeren davranışsal yaklaşım uygulanır. 3. parlak ışık uygulaması (fototerapi): Uyku ve uyanma zamanlarında faz ilerlemelerini ve gecikmelerini tetiklemek için parlak ışık maruziyetinin kullanılmasına ilişkin davranışsal yaklaşım uygulanır. 4. uyku hijyenine yönelik uygulamalar (örn., düzenli egzersiz yapma; sigara, alkol ve/veya kafein kullanmayı bırakma; gündüz uyumama; ışık, ses, ısı gibi uyarıcıları uygun şekilde kontrol etme) önerilir. bakınız: DSM-5 sınıflandırması karşılaştırınız: obstrüktif uyku apne hipopnesi, merkezi uyku apnesi, uyku ile ilişkili hipoventilasyon